Фраг­мен­ти фре­са­ка са ли­ко­ви­ма све­та­ца (Фо­то На­род­ни му­зеј Аран­ђе­лов­ца)

Crkva pod Venčacom srpsko-vizantijskog stila iz doba Nemanjića jedina je u Srbiji severno od Kosova i Metohije podignuta uz samu granicu sa Ugarskom.

Aranđelovac – Sada više nema neizvesnosti, ali za naučnu javnost, istoričare, arheologe, istoričare umetnosti, otvorena je nova sonda za istraživanje, preispitivanje poznatog i utvrđenog gradiva o graničnim dometima nemanjićkog doba i stilu neimara i slikara u monumentalnoj crkvi na padinama Venčaca, otkrivenoj prošle godine. Lokalitet „Dvorine” predstavlja potpuno novi momenat u istoriji srpskog naroda, jer se potvrdila prošlogodišnja oprezna naznaka arheologa da je neko u nekom kritičnom istorijskom momentu sredinom 14. veka imao potrebu i hrabrosti da na najsevernijoj srpskoj granici podigne crkvu dostojnu vladara.

Sve je krenulo još pre nekoliko godina sa sasvim drugim motivom, da se pronađu „Bakićevi dvori”, stanište poslednjeg srpskog despota Pavla Bakića, da bi prošlog leta arheološka ekipa Narodnog muzeja u Aranđelovcu i Filozofskog fakulteta u Beogradu, predvođena dr Dejanom Radičevićem, bila nemalo iznenađena otkrićem velike crkve, građene polovinom 14. veka, koja je ubrzo potim i oslikana.

Ovogodišnja dvomesečna kampanja, u kojoj su učestvovali i studenti arheologije, bila je usmerena na potpuno otkrivanje oltarskog prostora i približno utvrđivanje dimenzije crkve.

Prema sadašnjim saznanjima, ona je bila široka 14 metara, a sa pripratom, koja je jednovremeno građena kad i crkva, verovatno je duga više od 22 metra, objašnjava kustos Narodnog muzeja u Aranđelovcu Vladan Milivojević. On naglašava da je to bila troapsidalna građevina, sa centralnom petougaonom apsidom, dok su đakonikon i proskomidija najverovatnije trostrani, ali se to ne može tačno utvrditi, jer su u veoma lošem stanju.

– Pored toga što je oltarski prostor narušen ukopavanjem poznijih grobova, konstatovali smo da su južni i severni zid crkve izvađeni, a počupani su i temelji. Oni ne postoje i tu su samo temeljni rovovi gde su zidovi nekada stajali. Crkva je sistematski razneta, verovatno od Turaka, jer je materijal od koga je građena veoma dragocen. To su lepi tesanici od krečnjaka i sige, a ima i mermera. Zanimljivo je da južni zid uopšte nije bio utemeljen, a temelj severnog zida je plitak u odnosu na veličinu građevine, što je za nas arheologe veoma neobično. Ima crkava koje nisu utemeljene i to su male građevine, ali zidati tako monumentalnu crkvu i oslikati je tako kvalitetno, a sa nesigurnim temeljima, krajnje je zanimljivo. Pretpostavljamo da je iz nekog razloga morala na brzinu da bude izgrađena, ali zbog čega se neko odlučio da je napravi baš na Venčacu blizu Beograda, koji tokom srednjeg veka nije bio sve vreme u našim rukama, otvoreno je pitanje – navodi Milivojević.

On smatra da je crkva podignuta na Venčacu možda zbog toga što je tu veoma dugo bila severna granica sa Ugarskom i što je nekom od vladara bilo stalo da ovde ima uporište, da na neki način označi ovu teritoriju kao granični deo. Ukoliko je reč o vlasteli, zna se da su ovde vladali Vojislav Vojinović i Nikola Altomanović u sedmoj deceniji 14. veka, ali ne može se reći da je to zadužbina nekog od njih.

– Ipak, svakako je reč o veoma moćnoj ličnosti koja je bila u mogućnosti da napravi ovako monumentalnu crkvu i da dovede vrhunske majstore slikare da urade živopis koji je u rangu sa onima u Dečanima i Svetim arhangelima kod Prizrena. Samo ove godine u oltarskom prostoru sakupljeno je iz šuta 230 gajbi fragmenata fresaka izuzetnog kvaliteta sa likovima svetitelja, dosta bordura, draperija, odeždi. Predstoji njihova konzervacija, a moguće je da se od pojedinih fragmenata mogu sastaviti i veće celine. Dakle, reč je o freskama koje su nastale negde u periodu carstva. To je vreme cara Dušana, možda pri kraju njegove vladavine ili cara Uroša, a i sama crkva po arhitekturi odgovara tom periodu. To je građevina razvijenog upisanog krsta srpsko-vizantijskog stila i jedina takva ne samo u Šumadiji, nego uopšte u Srbiji severno od Kosova i Metohije, što je i za nas prilično iznenađenje – potvrdio nam je Milivojević.

Zagonetka je, međutim, šta će doneti otkopavanje naosa, koji nije detaljno otvoren i dobrim delom je prekriven nekropolom, kao što je bio slučaj i sa oltarskim prostorom, gde su ukopavanjem pokojnika u 18. i prvoj polovini 19. veka oštećeni ne samo zidovi već i ostaci podnice crkve, koja je bila veoma kvalitetno urađena. Verovatno je i u naosu ispod kupole, koju nose četiri vidljiva stupca, postojali rozeta i pod od kamena, što zajedno sa ostalim kvalitetno urađenim nadgrobnim pločama ukazuje da je ovde negde bila ozbiljna klesarska radionica, odakle su nadgrobni spomenici i drugi materijal distribuirani širom Šumadije za crkve i manastire. Pronađena je i srednjovekovna keramika, tipična za rudničku keramiku 14. veka, gde je postojala grnčarska radionica, tako da su u to vreme bile uspostavljene veoma razvijene komunikacije i razmena dobara između Venčaca i Rudnika, objašnjava Milivojević.

– Mi još nismo istražili srednjovekovne grobove. Oni se nalaze u okolini crkve i verovatno više u naosu. Ako nam se posreći, taj materijal bi mogao da nam otkrije više o samom vremenu kada su ukopavani pokojnici oko crkve, odnosno kada je crkva izgrađena i dokle je trajala – rekao je za naš list Milivojević. On primećuje, međutim, da ni ovih rezultata ne bi bilo da iza svega nisu stali Ministarstvo kulture sa 700.000 dinara, Muzej u Aranđelovcu, „Bekament”, „Fortuna”, „Omija Venčac”, Crkvena opština Banja i brojni pojedinci koji su shvatili da su za velika otkrića potrebni mnogi heroji.

Autor: Ljiljana Stojanović